Oprogramowanie wspomagające komunikację osób z niepełnosprawnością oraz zaburzeniami komunikacji werbalnej
– przegląd dostępnych na rynku programów komputerowych.
W poniższym artykule przybliżymy pojęcie komunikacji oraz wyróżnione przez Romana Jacobsona funkcje komunikacji. Zaprezentujemy przegląd dostępnych na rynku programów komputerowych wykorzystywanych w terapii rewalidacyjnej osób z zaburzeniami komunikacji werbalnej oraz osób z niepełnosprawnością. Zostaną w nim przedstawione również funkcje programów i orientacyjne koszty ich zakupu jakie muszą ponieść potencjalni użytkownicy:
- SymWord
- Grid 3
- Program Boardmaker 7
- Boardmaker with Speaking Dynamically Pro
- GADAczek PRO AAC
- MÓWik 2.0
- Comunicator 5
- Snap Scene
- Clicker 6
- Aplikacja TIM
- PictoBoard
- Program Bliss for Windows (Symbol for Windows)
Oprogramowanie wspomagające komunikację osób z trudnościami w porozumiewaniu się jest jednym z narzędzi wykorzystywanych w ramach interwencji AAC. Celem komunikacji wspomagającej i alternatywnej (AAC – ang. Alternative and Augmentative Comunication) jest ułatwienie komunikowania się z innymi, jeśli u osoby występują poważne zaburzenia w porozumiewaniu się. Zastosowanie metod AAC pomaga wtedy do usuwać powstałe niepowodzenia komunikacyjne, a także zmierza do przywrócenia tej osobie możliwości skutecznego i zrozumiałego porozumiewania się.
Kilka słów o komunikacji
Komunikacja jest procesem, w którym ludzie porozumiewają się za pomocą kodu językowego, który stanowi system znaków i reguł gramatycznych. Warunkiem, który umożliwi porozumiewanie się między nadawcą, a odbiorcą jest właściwe zrozumienie przez odbiorcę komunikatu nadanego przez nadawcę i przekazanie informacji zwrotnej. W tym procesie ważna jest relacja zachodząca między odbiorcą, a nadawcą – gdy ten warunek zostanie spełniony wówczas można mówić o komunikacji. Jednym z rodzajów komunikacji jest komunikacja interpersonalna, polega na przekazywaniu i odbieraniu informacji pomiędzy osobami. Anna Warych-Czajka (2018) zwraca uwagę, że w komunikacji interpersonalnej można wyróżnić dwie jej odmiany. Pierwszą stanowi komunikacja werbalna, która polega na porozumiewaniu się odbiorcy i nadawcy za pomocą słów. Drugą – komunikacja niewerbalna, która wykorzystuje m.in. mimikę, gesty, dotyk czy też kontakt wzrokowy. Komunikacja werbalna inaczej nazywana językową jest porozumiewaniem się za pomocą systemu językowego. Może mieć charakter zarówno ustny, jak i pisany.
W procesie komunikacji językowej Roman Jacobson (1960) wyróżnił sześć składników komunikacji językowej. Każdemu składnikowi odpowiada inna funkcja językowa:
- Funkcja emotywna inaczej nazywana ekspresywną jej celem jest wyrażenie uczuć lub subiektywnej opinii.
- Funkcja konatywna, która ma na celu wywołanie u odbiorcy konkretnej reakcji.
- Funkcja poznawcza ma na celu przekazanie informacji bez nacechowania emocjonalnego w wypowiedzi. Zorientowana jest na obiektywną informację.
- Funkcja poetycka ma na celu zwrócenie uwagi na tekst poprzez zastosowanie odpowiednich środków stylistycznych takich jak metafory czy porównania.
- Funkcja fatyczna ma na celu nawiązanie bądź podtrzymanie wypowiedzi pomiędzy osobami.
- Funkcja metajęzykowa jej celem jest sprawdzenie czy odbiorca i nadawca posługują się w ten sam sposób kodem językowym oraz czy ich wypowiedzi są w pełni zrozumiałe dla obu stron w procesie komunikacji.
AAC jako wsparcie komunikacji
AAC (ang. Alternative and Augmentative Comunication) – komunikacja wspomagająca i alternatywna wykorzystuje metody ułatwiające komunikowanie się z innymi osobami i jest stosowana u osób, które doświadczają poważnych zaburzeń w porozumiewaniu się. Metody AAC zmierzają do znalezienia indywidualnej drogi, która ułatwi komunikację każdemu dziecku czy osobie dorosłej. Działania specjalistów, które prowadzone są w trakcie terapii zmierzają do usunięcia powstałych niepowodzeń komunikacyjnych, a także przywrócenia każdej osobie możliwości skutecznego i zrozumiałego porozumiewania się (Magdalena Nosko-Goszczycka 2019).
Do wspierania procesu porozumiewania się mogą być wykorzystywane nie tylko tradycyjne, papierowe pomoce komunikacyjne, ale również specjalnie przygotowane oprogramowanie komputerowe. Poniżej prezentujemy przegląd dostępnych na rynku aplikacji:
SymWord
Jest to program umożliwiający obsługę komputera za pomocą myszy, klawiatury, przycisków. Posiada również tryb skanowania pól planszy. Przy kreatywnym stosowaniu może być narzędziem łączącym pracę z zabawą. Ogromnie użyteczny jest dla osób, które korzystają z przycisków lub innych niestandardowych urządzeń. Dla osób posługujących się jednym przyciskiem szczególnie polecana jest funkcja skanowania. Ułatwia ona tworzenie dokumentów tekstowych, użytkowanie komputera oraz wspiera proces komunikacji. Skanowanie może być regularne lub grupowe. Wybranie pola/komórki/symbolu/znaku/słowa dokonywane jest za pomocą naciśnięcia przycisku. SymWord zawiera bibliotekę rysunków do użycia w komunikacji alternatywnej, a także program do tworzenia i edycji plansz – GridEd (Jolanta Zielińska 2014).
Koszt 1590 złotych
Grid 3
Jest to program umożliwiający komunikację osobom z niepełnosprawnością fizyczną i/ lub intelektualną, a także obsługę komputera – daje możliwość korzystania z internetu, odtwarzania muzyki, włączania innych programów.. W programie dostępne są tablice pomocne w obsłudze m.in. aplikacji Skype, telefonu czy Youtube. Grid 3 umożliwia korzystanie z syntezatora mowy zarówno w wersji żeńskiej jak i męskiej. Nie wymaga korzystania ze zwyczajnej klawiatury czy myszy. Dzięki indywidualnie stosowanym planszom program pomaga w obsłudze komputera i w komunikacji alternatywnej. Tworzone plansze umożliwiają osobom niepełnosprawnym wykorzystanie różnych aplikacji na przykład Microsoft Word oraz używanie systemu Windows. Opiekunowie tworzą przyciski dostosowane do indywidualnych potrzeb osób niepełnosprawnych, dzięki którym użytkownik może korzystać z funkcji innych programów. Urządzenia takie jak przyciski, ekran dotykowy, wskaźnik nagłowny umożliwiają obsługę programu osobom ze znaczną niepełnosprawnością ruchową. Za pomocą symboli PCS, Widgit, SymbolStix oraz własnych zdjęć, obrazków, a także syntezatora mowy program pozwala na komunikacje (Jolanta Zielińska 2014).
Program Boardmaker 7
Zawiera 45000 symboli PCS. Jest to doskonały środek dydaktyczny wykorzystywany do stymulacji językowej. Pozwala drukować kolorowe i czarno-białe znaki, stworzyć tablice dopasowaną do potrzeb użytkownika oraz większości elektronicznych pomocy edukacyjnych. Zapisana w komputerze tablica, może być modyfikowana, uzupełniana nowymi symbolami. Pogram posiada dwie funkcje: rysowania i odnajdywania znaków. Użytkownicy mogą tworzyć własne tabele lub korzystać z dostępnych. Program pozwala na realizacje takich zadań jak:
- stworzenie tablic komunikacyjnych w bardzo krótkim czasie,
- szybkie wyszukiwanie i wklejanie obrazków do tablic,
- dowolne przekształcenie wielkości symboli,
- drukowanie i zapisywanie tablic na dysku w celu ponownego użycia,
- możliwość przechowywania i wklejania zeskanowanych, własnoręcznie wykonanych symboli,
- tworzenie różnych dokumentów za pomocą znaków.
Wraz z rozwojem dziecka wzrasta potrzeba posiadania nowych tablic. Poszerzony program umożliwia dodawanie komunikatów i używanie sygnałów dźwiękowych. Jest również przystosowany do obsługi za pomocą EyeTrackera. Boardmaker jest doskonałym narzędziem wspomagającym proces komunikacji osób niemówiących, a także naukę czytania i pisania. Umożliwia tworzenie książek komunikacyjnych oraz wspomaga doskonalenie umiejętności posługiwania się symbolami (Anna Lechowicz 2005).
Koszt zakupu programu Boardmaker wynosi ok 1900 złotych.
Boardmaker with Speaking Dynamically Pro
Program przeznaczony jest dla dzieci niemówiących, w tym również dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu. Może stanowić również pomoc w nauce czytania i pisania. Zawiera 4500 czarnobiałych i kolorowych symboli PCS. Symbole mogą być modyfikowane w zależności od potrzeb percepcyjnych dziecka. Użytkownik może rozszerzać bazę symboli poprzez dodawanie własnych symboli oraz symboli mówionych. Aplikacja zawiera narzędzie, które umożliwia naukę reguł konstruowania wypowiedzi i zdań. Współpracuje z aplikacją Speaking Dynamically Pro, która umożliwia tworzenie tablic dynamicznych, odczytywanie symboli na planszach i tablicach, a także nagrywanie własnych symboli za pomocą mikrofonu. Dzieci mogą korzystać również z gotowych tablic znajdujących się w bazie programu Boardmaker. Oprogramowanie ułatwia dostęp dzieciom z niepełnosprawnościami do korzystania z internetu, drukowania i otwierania innych programów. Posiada także wirtualną klawiaturę, ekran dotykowy, włącznik i joystick, z których mogą korzystać również osoby z niepełnosprawnością.
Zakup oprogramowania Boardmaker with Speaking Dynamically Pro to koszt 3200 złotych.
GADAczek PRO AAC
Oprogramowanie zawiera 500 symboli MÓWika. Umożliwia szybkie tworzenie tablic komunikacyjnych. Osoba korzystająca z tej aplikacji może tworzyć własne symbole poprzez robienie zdjęć i zapisywanie ich w programie, co umożliwia rozszerzanie bazy symboli w aplikacji. Program umożliwia nagranie i odtwarzanie do 9 wiadomości w 6 tematycznych tablicach. Łącznie można nagrać 54 wiadomości. GADAczka można zainstalować za darmo korzystając z witryny internetowej Google Play. Aplikacja posiada również opcję nagrywania głosu, co umożliwia swobodne wyrażanie emocji, które towarzyszą podczas różnych wydarzeń. Program dedykowany jest głownie osobom z poważnymi zaburzeniami komunikacji werbalnej. Aplikację można zainstalować zarówno na smartfon jak i tablet.
Aplikacja jest bezpłatna, dostępna w Google Play
MÓWik 2.0
To polskie oprogramowanie posiada 12000 symboli. Symbole zawierają najczęściej używane w języku polskim słowa i zwroty. Są pogrupowane wg. kategorii co ułatwia wyszukiwanie i korzystanie z nich. Symbole są czytelne i w prosty sposób kojarzą się użytkownikowi z pojęciem. Pomarańczowym symbolem diamentu oznaczone są przedmioty. Czasowniki oznaczone są dłonią, a także człowiekiem w akacji. Szarą ramką oznaczone zostały określenia i imiesłowy przymiotnikowe. Daszkiem oznaczone zostały miejsca, natomiast dni, miesiące, święta zaznaczone zostały kartką z kalendarza. Kategoria określająca czas, oznaczona została kołem, a powiedzenia i przysłowia liniami falistymi. MÓWik umożliwia rozszerzanie bazy symboli poprzez dodawanych własnych zdjęć. Pozwala na szybkie i proste tworzenie własnych wypowiedzi. Tablice MÓWika umożliwiają użytkownikowi budowanie zdań zgodnie z gramatyką języka polskiego, gdyż program pozwala na odmianę wyrazów. Oprogramowanie umożliwia dostosowanie poziomu gramatyki do aktualnego poziomu rozumienia języka. Dzięki zainstalowanemu syntezatorowi mowy użytkownik tworzy wypowiedź poprzez wybranie właściwych symboli, a syntezator ją odtwarza. Użytkownicy aplikacji w dowolnym momencie mogą usuwać lub poprawiać wypowiedzi. Aplikacja umożliwia wybranie głosu męskiego i żeńskiego.
Koszt zakupu oprogramowania MÓWik 2.0 to około 850 zł.
Comunicator 5
Program przeznaczony jest dla dzieci jak i osób dorosłych z różną niepełnosprawnością. Oprogramowanie jest łatwe w obsłudze, posiada bogatą bibliotekę symboli, które można edytować oraz tworzyć własne plansze dostosowane do indywidualnych potrzeb. Konwertuje symbole oraz tekst na mowę, umożliwia łatwy dostęp do komputera, telefonu, wiadomości sms, a także poczty e-mail. Oprogramowanie wyposażone zostało w wysokiej jakości głos a capella i umożliwia odczytywanie tekstu nawet podczas pisania.
Zakup oprogramowania Comunicator 5 to koszt około 3299 złotych.
Snap Scene
Oprogramowanie zostało opracowane na podstawie koncepcji Visual scene dis, której autorką jest dr Janice Light. Aplikacja jest szczególnie polecana dzieciom z głębokimi deficytami poznawczymi oraz dzieciom niemówiącym, które mają trudności z opanowaniem mowy. Do obsługi oprogramowania nie wymagane jest żadne szkolenie. Program jest bardzo łatwy w obsłudze, wystarczy nacisnąć na wybrany obrazek, a zainstalowana funkcja odczyta wybrany wyraz. Oprogramowanie umożliwia tworzenie własnych wyrazów, poprzez zrobienie zdjęcia, nagranie dopasowanego dźwięku oraz przypisanie mu etykiety. Aplikacja jest pomocna również przy nauce czytania.
Zakup oprogramowania Snap Scene to koszt 299 złotych.
Clicker 6
Oprogramowanie pomaga dzieciom w osiągnięciu szybkich i trwałych efektów w nauce czytania i pisania, a także umożliwia komunikację pozawerbalną dzieciom niemówiącym oraz dzieciom z różnego rodzaju dysfunkcjami mowy.
Program może być wykorzystywany do pracy z dziećmi z zaburzeniami ze spektrum autyzmu, z mózgowym porażeniem dziecięcym, niepełnosprawnością intelektualną, a także przez uczniów z niepełnosprawnościami sprzężonymi. Użytkownikami mogą być zarówno osoby dorosłe jak i dzieci. Stosowany jest przez pedagogów pracujących w szkołach ogólnodostępnych, a także w szkołach specjalnych.
Aplikacja zawiera zestaw symboli oraz mówiący edytor, który umożliwia odczytanie symbolu wyświetlanego na ekranie komputera. Umożliwia również korzystanie z pełnoekranowych plansz, które służą do tworzenia książek mówionych czy prezentacji multimedialnych.
Program zawiera mnóstwo szablonów, które umożliwiają tworzenia własnych atrakcyjnych materiałów edukacyjnych. Aplikacja umożliwia również nagrywanie dźwięków innych osób. Mogą one zostać przyłączone do symboli zawartych w tablicach. Oprogramowanie pozwala tworzyć tablice w dowolnej ilości. Tablice mogą zawierać pojedyncze litery, wyrazy, zdania, symbole PCS, obrazki, a także symbole Blissa. Program umożliwia również łączenie wybranych przez użytkownika tablic. Clicker 6 posiada dwie opcje skanowania. Pierwsza z nich to skanowanie kierowane, polega ona na tym, ze użytkownik korzysta z dwóch włączników, jeden z nich umożliwia poruszanie światełkiem, a drugi służy do wskazywania pola wyboru na ekranie.
Drugą opcją skanowania jest skanowanie automatyczne. Polega ono na tym, że światełko pojawia się kolejno na symbolach widocznych na tablicy, a użytkownik uruchamia włącznik, wtedy kiedy światło znajdzie się na wybranym przez niego symbolu. Oprogramowanie współpracuje również z innymi programami, dzięki czemu osoba z niepełnosprawnością ruchową może samodzielnie uruchomić np. program do odtwarzania muzyki.
Zakup takiego oprogramowania to koszt około 1200 złotych
Aplikacja TIM
Oprogramowanie przeznaczone jest dla osób, które mają trudności w komunikacji werbalnej. Zawiera ponad 1000 piktogramów, które umożliwiają tworzenie książek komunikacyjnych. Użytkownik może tworzyć własne piktogramy dodając własne zdjęcia, rysunki czy też symbole. Tworzone znaki można wydrukować, aby nakleić je w wybranych przez siebie miejscach. Oprogramowanie posiada również opcję komunikatora, który zawiera tablice z gotowymi zwrotami, zdaniami wyrażającymi czynności, sytuację, potrzeby, miejsca. Aplikacja umożliwia również użytkownikowi nagrywanie głosu, a także stworzenie krótkiej biografii osoby korzystającej z aplikacji. Program można obsługiwać za pomocą joysticka, przełącznika switch, a także zmysłów dotyku czy wzroku. Działa zarówno na urządzeniach zawierających system Android, a także Windows.
Zakup oprogramowania do koszt około 680 złotych.
PictoBoard
Oprogramowanie PictoBoard przeznaczone jest zarówno dla dzieci jak i osób dorosłych. Wśród osób dorosłych korzystają z niej osoby z afazją, stwardnieniem zanikowym bocznym i chorobą neuronu ruchowego. Aplikacja polecana jest również dzieciom z dyslalią, z zaburzeniami mowy w tym dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym, z zaburzeniami ze spektrum autyzmu oraz dziećmi z zespołem Downa. Program umożliwia tworzenie własnych nagrań głosowych i animacji. Użytkownik może projektować własne symbole poprzez robienie zdjęć, może dodawać filmy w serwisie internetowym YouTube. Aplikacja posiada funkcje językową, co umożliwia wybranie użytkownikowi języka. Podczas tworzenia wypowiedzi oprogramowanie posiada również funkcję, która pozwala dostosować tempo wypowiedzi oraz tonację głosu.
Oprogramowanie można zainstalować za darmo poprzez witrynę internetową Google Play.
Program Bliss for Windows (Symbol for Windows)
Zawiera 3200 symboli Bliss’a. Umożliwia tworzenie ogólnej i rozszerzalnej bazy symboli. Jest kompletnym narzędziem wspomagającym komunikowanie się uczniów posługujących się symbolami Bliss’a na co dzień. Ułatwia prace nauczycielom i opiekunom. Jest użytecznym narzędziem, które służy do rysowania symboli, umożliwia przechowywanie tych symboli na dysku i ponowne ich wykorzystanie. Symbole różnią się kolorami i rozmiarem, które określa sam użytkownik dla różnych części zdania i mowy.
Użytkownicy Bliss’a najczęściej korzystają z tablic komunikacyjnych, a dzięki Programowi Bliss for Windows nauczyciel może opracować indywidualną tablicę z elementami słownika ucznia. Bliss for Windows pozwala swobodnie przemieszczać symbole na planszy tablicy wyświetlonej na monitorze. Nauczyciel może dowolnie rozmieszczać symbole na monitorze i zmieniać ich rozmiar. Uczniowie, którzy nie potrafią czytać mogą pisać i drukować własne teksty. Program posiada funkcje ułatwiającą sprawne wyszukiwanie symboli dwoma sposobami:
- wyszukuje nazwy i grupuje symbole,
- tworzy dokumenty z wykorzystaniem symboli dostępnych w programie.
Program umożliwia posługiwanie się specjalistyczną klawiaturą (Anna Lechowicz 2005). Wśród możliwych do wyboru modułów wyróżnia się m.in. Personal Communicator, Paper Chat Maker, Dokument Maker, Export Program, Image Manager, Encyclopedia, Vocabulary Maker, Multiple Choice, Memory, baza symboli Pictogram, baza symboli PCS, baza symboli Beta, baza symboli Picture This oraz klucz USB, który zabezpiecza program Symbol for Windows przed nieuprawnionym użyciem oprogramowania. Podczas zajęć rewalidacyjnych najczęstszymi modułami, które są wykorzystywane są: Symbol Editor, Document Maker oraz Export program.
Oprogramowanie Bliss For Windows jest bezpłatne, jednak składa się z kilku modułów, których koszt jest zróżnicowany, ponieważ ceny poszczególnych modułów mieszczą się w przedziale od 1000 do prawie 3000 złotych.
Zastosowanie programów komputerowych podnosi szybkość, sprawność, a także estetykę przygotowywania pomocy do komunikowania się. Umożliwia przygotowanie tablic o kształcie i wielkości zgodnej z indywidulanymi potrzebami użytkownika oraz drukowanie symboli kolorowych i czarno-białych. Pozwala na tworzenie tablic dopasowanych do większości elektronicznych pomocy komunikacyjnych. Zapisane na dysku tablice można w bardzo krótkim czasie modyfikować w dowolny sposób np. zmieniać kolory tablic, wielkość i ilość symboli na planszy. Na planszach komunikacyjnych można również tworzyć nowe symbole poprzez połączenie innych symboli lub ich części, albo wymazywać elementy znaku. Trudno nie docenić rozwoju technologii komputerowej w świecie osób niepełnosprawnych z poważnymi zaburzeniami mowy, słuchu lub z innymi niepełnosprawnościami. Poprzez dopasowanie właściwego oprogramowanie dla takiej osoby, komputer może stać się narzędziem terapii, edukacji, porozumiewania się, a w przyszłości wykonywania pożytecznego zawodu.
Bibliografia
- Lechowicz A. (2005) Komputerowe wspomaganie procesu komunikacji niewerbalnej dzieci z wieloraką niepełnosprawnością. (s. 82-87) Warszawa: WSiP.
- Grycman M, Beata Kaczmarek B. (2017) Podręczny słownik terminów AAC Kraków: Wydawnictwo Impuls.
- Nosko-Goszczycka M. (2019) AAC dla każdego. Gdańsk: Wydawnictwo Harmonia.
- Zielińska J. (2014) Komputer w komunikacji alternatywnej W: Baczała D. i Błeszyński J. Metody Komunikacji Alternatywnych i Wspomagających- wybrane zagadnienia Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.
- Jacobson R. (1960) Poetyka w świetle językoznawstwa. Pamiętnik Literacki Czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej nr 51/2 (s. 435- 440).
- Warych-Czajka A. (2018) Czy zawsze można się porozumieć? Idea, świadomość i realizacja procesów komunikacji międzyludzkiej w świetle kognitywnym. W: Drabina-Różewicz A. i Momot A. Język i kultura w komunikacji społecznej, tradycja, teraźniejszość, perspektywy. Wrocław: Stowarzyszenie Młodych Twórców (s. 32-34).
Wybrane strony internetowe
Autorka Monika Kacprzyńska, logopeda i pedagog specjalny