Jak wygląda rozwój mowy dziecka? W tym artykule dowiesz się o tym co to jest mowa oraz jak przebiega rozwój mowy dziecka. Jakie umiejętności powinny się pojawić na każdym z etapów rozwoju.
Mowa jako akt w procesie językowego porozumiewania się odgrywa ważną rolę w społecznym życiu człowieka. Kontakt z innymi ludźmi jest możliwy dzięki umiejętności mówienia i rozumienia tekstów słownych.
Mowa nie jest jednak umiejętnością wrodzoną. Człowiek nabywa ją w ciągu swego życia w kontakcie z mówiącymi ludźmi. Prawidłowe kształtowanie się i rozwój mowy dziecka stanowi podstawę rozwoju jego osobowości.
Dzięki rozumieniu poznaje ono otaczający świat, a dzięki umiejętności mówienia potrafi wyrazić swoje spostrzeżenia, pragnienia, uczucia, przeżycia.
W procesie rozwoju mowy istotną rolę spełniają czynniki: genetyczne, biologiczne, psychologiczne oraz społeczne.
Periodyzacja rozwoju mowy dziecka
Kształtowanie mowy i umiejętności artykulacyjnych dziecka jest bardzo istotne dla jego dalszego rozwoju. W różnych okresach rozwoju dziecka może być ona wspomagana przez rodziców i specjalistów. Poniżej przedstawiamy podział rozwoju mowy wg Leona Kaczmarka.
Okres „0” (przygotowawczy) – okres życia prenatalnego – (mniej więcej od 3 – 9 miesiąca życia)
I okres melodii – (0 – 1 r.ż.)
II okres wyrazu – (1 – 2 r.ż.)
III okres zdania – (2 – 3 r.ż.)
IV okres swoistej mowy dziecięcej – (3 – 7 r.ż.)
Okres przygotowawczy (od 3. do 9. miesiąca życia płodowego)
W trakcie okresu przygotowawczego wykształcają się narządy mowne i rozpoczyna się ich funkcjonowanie. Jest to istotny proces dla kształtowania się mowy.
Początek funkcjonowania narządów mowy wiąże się nie tylko z formowaniem się struktur odpowiedzialnych za produkowanie dźwięków, jak krtań, struny głosowe czy płuca, ale również z kształtowaniem ośrodkowego układu nerwowego, a w nim tworzenia się dróg nerwowych i ośrodków związanych z myśleniem. Ogromne znaczenie mają ośrodki związane ze zmysłami – ośrodek wzroku czy słuchu, a pośród nich także ośrodki ruchowe i czuciowe mowy, odgrywające kluczową rolę.
Ośrodek Broki, zwany też czasem polem Broki, koordynuje ruchy mięśni odpowiedzialnych za artykulację głosek znajduje się w płacie czołowym dominującej półkuli ( u 90% ludzi jest to półkula lewa), w pobliżu bruzdy bocznej mózgu. Z racji swojej funkcji opisany jest jako ośrodek ruchowy mowy.
Natomiast w ośrodku Wernickego, znajdującym się w tylnej części zakrętu skroniowego górnego, odbywa się analiza i synteza dźwięków mowy. Ten proces odpowiedzialny jest za rozumienie mowy. Ośrodek Wernickego odbiera i integruje bodźce związane z mową docierające do mózgu i dlatego zwany jest czuciowym
Okres melodii (0 - 12 miesiąca)
Na około 1. rok życia dziecka przypada okres melodii. Inna nazwa tego okresu to okres prelingwalny. Dzieli się go na następujące podokresy: krzyku, płaczu, głużenia oraz gaworzenia. W pierwszej fazie krzyk jest symptomem, który z czasem przeradza się w sygnał/apel.
Okres głużenia przypada na 2 – 3 miesiąc życia dziecka i jest nieświadomym procesem ćwiczenia narządów artykulacyjnych. W tym czasie w mózgu zachodzi proces powstawania pierwszych skojarzeń między wydawanymi dźwiękami a odpowiadającymi im ruchami narządów aparatu artykulacyjnego.
Gaworzenie najczęściej pojawia się w okresie 6 – 7. miesiąca życia dziecka i jest to wsłuchiwanie się w dźwięki wydawane przez siebie oraz zasłyszane z najbliższego otoczenia i celowe powtarzanie tych dźwięków, sylab. Dziecko potrafi już wypowiadać głoski takie jak: [a e m b n t d], czasami również zdarza się, że artykułuje głoski takie jak „i” oraz „j”.
Jeden lub oba te etapy mogą być pominięte u dzieci rozwijających się w spektrum autyzmu. Takie ominięcie etapu rozwojowego może być sygnałem zaburzenia rozwoju mowy i umiejętności komunikacyjnych.
Dziecko pod koniec 1. roku życia rozumie już wiele poleceń, za pomocą których zwracają się do niego dorośli. Potrafi ono wymawiać kilka samogłosek i spółgłosek. Dziecko moduluje nieświadomie głosem i w ten sposób operuje tonami w różnej wysokości. Pojawia się gest wskazywania oraz twory onomatopeiczne.
Blisko swoich pierwszych urodzin dzieci wypowiadają pojedyncze słowa. Rozumieją proste polecenia i potrafią zachować się stosownie w powtarzalnych kontekstach społecznych, w których używany jest język.
Okres wyrazu (12 - 24 miesiąca)
Jest to inaczej okres sygnału jednoklasowego. Trwa on zazwyczaj od 1. do 2. roku życia dziecka. Dziecko potrafi właściwie wymawiać już wszystkie samogłoski ustne [a o e u i y], niektóre spółgłoski [p b pi m t d n ń ś k ki ] oraz półsamogłoskę „j”
Inne głoski są zastępowane przez spółgłoski o zbliżonym miejscu artykulacji. np.:
- [ć dź] jako [t ti d c]
- [ś] jako [p ti]
- [sz] jako [ś ć]
- [k g] jako [t d]
Na etapie okresu wyrazu dziecko odkrywa, że ciągi dźwięków „coś” oznaczają. Prozodia mowy, czyli jej rytm, akcent i intonacja pozwala dziecku różnicować znaczenie wypowiedzi.
Na różne pytania, polecenia oraz sytuacje potrafi odpowiadać stosując już coraz doskonalszą formą gramatyczną. W okresie wyrazu zauważalny jest duży postęp w zakresie rozumienia wypowiedzi słownych a także produkcji mowy głośnej.
Okres zdania (24 - 36 miesiąca)
Okres sygnału dwuklasowego przypada między 2. a 3. rok życia dziecka. W tym okresie zaczyna kształtować się gramatyka. Słownik dziecka gwałtownie się wzbogaca. Dziecko poprawia dorosłych, którzy naśladują jego wymowę. Ustala się system fonologiczny, czyli najniższy system języka. Jednostką podstawową jest fonem czyli wiązka cech dystynktywnych.
Cechy dystynktywne pozwalają odróżnić jednostki znaczące od znaczonych- np.: kura – góra , bułka – półka. Pierwsze zdania są dwuwyrazowe i twierdzące, następnie pojawiają się pytania i zdania w trybie rozkazującym.
Dziecko posługuje się przede wszystkim w mowie rzeczownikami i czasownikami – które w początkowej formie występują jako bezokoliczniki.
Dziecko dobrze wypowiada:
- samogłoski [a o e i u y],
- spółgłoski[p b pi bi m mi f fi v v’ ś ź ć dź ń k ki g gi ch t d n l],
- sporadycznie pojawiają się głoski [s z c dz].
Reszta głosek na skutek braku wprawy aparatu artykulacyjnego odchyla się w wymowie od normy lub jest zastępowana przez inne: np.: głoska [r] jest wymawiana jako [l], [j] lub [ł ]; głoska [ch] artykułowana jako [f] lub odwrotnie.
W dalszym ciągu dziecko upraszcza grupy spółgłoskowe (na początku, w środku i na końcu wyrazu).
Okres swoistej mowy dziecięcej (36 miesiąc – 7 r. ż.)
Pod koniec 3. roku życia rozpoczyna się wiek pytań – wynika on z rozwoju zdolności obserwacji otoczenia, rozwoju wyobraźni i fantazji. Pytania typu: „kto to?”, „co to?”, „dlaczego?”, „po co?” wynikają z nieumiejętności odpowiedzenia sobie na interesujące pytania, dotyczące obserwowanych zjawisk przyrody i życia społecznego.
Pomiędzy 36. miesiącem a 7. rokiem życia kształtują się w mowie dziecka swoiste formy językowe. Dziecko w tym czasie tworzy własne formy językowe, np.: przestawianie głosek ( ławka = wałka). Wszystkie podsystemy języka są już wykształcone. Rozwój wiedzy w zakresie podsystemów jest wynikiem nabywania kompetencji językowych. Na system językowy składają się różne podsystemy:
- fonologiczny (brzmienie i akcent)
- morfologiczny (odmiana części mowy)
- leksykalny (słownictwo)
- składniowy (szyk wyrazów w zdaniu)
Dalej rozwija się rozumienie mowy i jej nadawanie czyli słownik czynny i bierny. Komunikacja werbalna wspierana jest mimiką, gestami.
Pod koniec 3. roku życia rozwój słuchu fonemowego powinien być zakończony. Słuch fonemowy jest to słyszenie różnicy pomiędzy fonemami różniącymi się między sobą cechą dystynktywną danego języka np.: dźwięcznością, bezdźwięcznością, nosowością, ustnością, bocznością, twardością, miękkością, rodzajem artykulacji, miejscem artykulacji.
Świadomość fonologiczna, która jest definiowana jako – rodzaj świadomości lingwistycznej, czyli wiedzy o języku (wiedza o strukturze dźwiękowej słów), rozwija się do około 7. roku życia
Dziecko 3 – letnie powinno artykułować już wszystkie samogłoski nosowe i ustne prawidłowo. Powinno wymawiać również spółgłoski wargowe [p pi m mi b bi], wargowo-zębowe [fi v vi], środkowojęzykowe [ś ź ć dź ń], tylnojęzykowe [k ki g gi], przedniojęzykowo-zębowe [t d n] przedniojęzykowo-dziąsłowe [l li] oraz szczelinowe [ch]. Mogą pojawić się głoski [sz ż cz dż], lecz przeważnie są one zastępowane jeszcze głoskami szeregu syczącego. Okres ten charakteryzuje się licznymi niestałościami w obrębie struktury wyrazów jak np. upraszczanie grup spółgłoskowych, np.: (np. pcoła zamiast pszczoła). Częstym zjawiskiem jest również występowanie skłonności do zmiękczania głosek.
Czwarty rok życia to dalsze kształtowanie się systemu językowego w pełni widoczne w jego wszystkich podsystemach. Szczególnie, że ten okres jest czasem gwałtownego rozwoju słownictwa oraz słowotwórstwa i syntaktyki. Dziecko ma już większy zasób słownictwa. Na tym etapie rozwoju dziecka zauważalne jest pojawienie się głosek syczących [s z c ʒ] i utrwalanie ich, a czasami nawet głoski przedniojęzykowo dziąsłowej [r], chociaż jest to indywidualnie uwarunkowane i nie u każdego dziecka może mieć to miejsce.
Dziecko pięcioletnie wymawia już głoski szeregu szumiącego [š ž č ǯ] chociaż może zdarzyć się jeszcze w mowie potocznej zastępowanie tych głosek głoskami syczącymi. Pojawia się głoska [r], która może być jeszcze artykułowana jako [l] lub [lr], [rl] chociaż zdarza się też, że bywa poprawnie wymawiane [r]. Mowa dziecka jest zrozumiała i w swobodny sposób kontaktuje się ono z najbliższymi.
Pod koniec 6. roku życia dziecko powinno poprawnie realizować wszystkie fonemy języka. Kończąc ten okres dziecko powinno mieć opanowaną prawidłową artykulację.
Podsumowanie
Każde dziecko rozwija się w sposób indywidualny i nie u każdego dziecka znajdziemy dokładne odzwierciedlenie każdego z tych okresów. U niektórych proces ten będzie zachodził wcześniej, a u innych później. Rozwój mowy dziecka zależy od jego indywidualnych uwarunkowań. Przyswajanie poszczególnych głosek (ich kolejność) również może się różnić od tych, które zostały wymienione powyżej w każdym z okresów. Genowefa Demel (1978) uważa, że „jest to uwarunkowane genetycznie oraz że rozwój mowy zależny jest od wrodzonych właściwości organizmu człowieka, jednak możliwy jest wyłącznie w kontakcie z innymi ludźmi. Uogólniając, jest to proces, w którym współgrają czynniki zarówno biologiczne jak i społeczne”
Już wiesz jak wygląda rozwój mowy dziecka? Masz pytania, chcesz abyśmy napisali coś więcej o rozwoju mowy lub na inny temat?
Bibliografia:
Kaczmarek, L. (1997). Nasze dziecko uczy się mowy (50-61) Lublin: Wydawnictwo Lubelskie.
Demel, G. (1987). Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola (s. 13) Warszawa: WSiP.
Opracowała: Weronika Trzeciak – logopeda, pedagog specjalny.