Jak zatem zorientować się, że warto udać się do specjalisty i co może skłonić opiekuna do rozważenia procesu diagnozy? Nieprawidłowości w rozwoju pod kątem spektrum autyzmu można rozpoznać już u 18. – miesięcznych dzieci. Test przesiewowy M-CHAT-RF, przetłumaczony na język polski i dostępny bezpłatnie jest dobrym narzędziem, które pozwala ocenić rozwój malucha. Należy pamiętać, że nie wszystkie obserwacje wspomniane poniżej będą dotyczyć wszystkich dzieci z ASD w równym stopniu. 

Na wczesnym etapie rozwoju, w pierwszym roku życia, do zachowań silnie związanych z późniejszym rozpoznaniem ASD należą m.in.: obniżona reaktywność społeczna   – dzieci nie reagują na imię, nie odzwierciedlają uśmiechu opiekuna, zdają się nie różnicować ważnych i obcych osób, nie współdzielić uwagi z opiekunem, a rozumienie i używanie gestów w celu komunikowania się jest znacznie ograniczone w porównaniu do typowo rozwijających się rówieśników. 

Innym aspektem, który może przyciągnąć naszą uwagę są nietypowe zachowania związane ze zmysłami – silna nadwrażliwość, nietypowe wzorce uwagi wzrokowej czy wzmożona drażliwość. Może się pojawić powtarzanie tych samych ruchów ciała. Dzieci w drugim i trzecim roku życia, u których w późniejszym czasie rozpoznaje się ASD często wykazują awersję na dotyk lub bliskość innej osoby, niewłaściwie wykorzystują kontakt wzrokowy, nie dzielą radości ani zainteresowań z partnerem komunikacyjnym. W komunikacji nie łączą gestu, spojrzenia, mimiki i wokalizacji. Możliwe, że nie pokazują dorosłym przedmiotów, które je zainteresują, a raczej wykonują nimi powtarzalne manipulacje. Zabawa symboliczna i funkcjonalna może być wyraźnie zakłócona. Mogą nie podążać wzrokiem za wskazywaniem przez dorosłego przedmiotów czy zjawisk w otoczeniu.  

W pierwszych latach życia mogą ujawniać się pierwsze trudności w sferze mowy i komunikowania się (Goldstein i in., 2017) o różnym charakterze: dotyczącym zmniejszonej częstotliwości komunikowania się, zakłóceń w rozumieniu mowy, czy trudności w używaniu mowy w sposób funkcjonalny, prowadzący do efektywnego porozumiewania się. Dziecko może z niej nie korzystać, używać mniejszej liczby słów, ale może również używać mowy w sposób zaskakujący i nietypowy. 

Powyższe aspekty funkcjonowania mogą być wyraźniej widoczne w okresie przedszkolnym i szkolnym, kiedy wzrastają społeczne wymagania. Dzieci, u których rozpoznaje się zaburzenia ze spektrum autyzmu mogą wydawać się nie być zainteresowane rówieśnikami lub ich wręcz unikać. Mogą sprawiać wrażenie braku potrzeby obcowania z kolegami – wynika to często z tego, iż środowisko przedszkolne i szkolne jest bardzo bogate w bodźce, szybko zmieniające się  i nieprzewidywalne. U dzieci z trudnościami w komunikowaniu czy w nawiązywaniu i podtrzymywaniu relacji społecznych może to stanowić wyzwanie przekraczające ich możliwości, powodować duży stres i prowadzić do izolacji. Warto pamiętać jednak, że dzieci wspierane w społecznym obszarze funkcjonowania czerpią dużą radość z relacji z rówieśnikami. Dbając o równowagę między kontaktem a chwilami wytchnienia oraz zwracając uwagę na wspieranie form tego kontaktu, stwarzamy okoliczności sprzyjające rozwijaniu motywacji do nawiązywania relacji koleżeństwa i przyjaźni. Problemy ze zrozumieniem funkcji porozumiewania się oraz wykorzystania komunikacji do regulowania kontaktów społecznych, a także trudności w zakresie potrzebnych do tego kompetencji, zmniejszają gotowość dzieci w spektrum do podtrzymywania relacji. Nie jest to jednak wynikiem braku motywacji do komunikowania się, jak powszechnie się sądzi. 

Wyzwania niesie ze sobą wiek szkolny, który może ujawnić więcej niepowodzeń na polu rówieśniczym oraz związanych z samodzielnością. Coraz trudniejsze staje się odczytywanie społecznych wskazówek w kontakcie z rówieśnikiem, jego intencji, emocji czy żartów. Wyzwaniem może okazać się współdziałanie czy zaangażowanie w zajęcia innych osób. Z trudem może przychodzić rozwiązywanie konfliktów – wymaga ono bowiem zdolności do identyfikowania celów oraz wymyślania możliwych kierunków działania, a także dokonania oceny możliwych konsekwencji. Już w wieku przedszkolnym, a potem również w szkole, dostrzegać możemy silnie specyficzne zainteresowania i gromadzenie związanych z nimi faktów. U osób z mniejszymi trudnościami w funkcjonowaniu, rozwijanie tych wąskich zainteresowań może sprzyjać specjalizacji w określonych obszarach w późniejszym życiu. Specyficzne zainteresowania mogą stanowić przeszkodę w kontaktach czy motywacji do innego rodzaju działań, jednak mogą się również okazać ogromnym atutem osoby w spektrum autyzmu. Wykorzystywane konstruktywnie mogą być źródłem pozytywnych doświadczeń, motywacji i podstawą ścieżki zawodowej (Attwood, 2013)